Знак чатырох

– Справа моцна ўскладняецца, Смол, – прамовіў інспектар. – Калі б вы правасуддзю не шкодзілі, а дапамагалі, на судзе ў вас было б нашмат больш шанцаў.

– Правасуддзе?! – прарыкаў былы катаржнік. – Цудоўненькае ў вас правасуддзе! Чый гэты скарб, калі не мой? Дзе тут правасуддзе, калі мне трэба аддаць скарб таму, хто яго не заслужыў? Ведаеце, як яго заслужыў я? Дваццаць бясконцых гадоў у гэтай твані, што нясе ліхаманку, удзень працуеш пад мангравым дрэвам, ноч бавіш у кайданах у гнюсных катаржных халупах, мучышся ад маскітаў, пакутуеш на малярыю, цярпіш ад кожнага клятага чарнамазага наглядчыка – а ім так падабаецца здзекавацца з белых. Вось як я зарабіў скарб Агры – а вы гаворыце мне пра нейкае правасуддзе толькі таму, што я не хачу, каб іншыя карысталіся тым, за што я заплаціў такую страшную цану! Ды хай мяне сто разоў павесяць, хай праб’юць маю скуру адной з калючак Тонга – лепш ужо так, чым жыць у турэмнай камеры і ведаць, што хтосьці пабудаваў з маіх грошай палац і радуецца там майму багаццю!

Смол скінуў маску стоіка і абрынуў на нас дзікія грымоты сваіх словаў. Яго вочы блішчэлі, а калі ён утрапёна размахваў рукамі, наручнікі пачыналі пагрукваць і бразгатаць. Цяпер, калі я ўбачыў сапраўдны твар гэтага лютага і жарснага чалавека, я зразумеў: надзвычайны жах, які авалодаў маёрам Шолта, калі той даведаўся, што пакрыўджаны ім зняволены ўзяў яго след, быў цалкам абгрунтаваны.

– Вы забываеце, што пра гэта мы пакуль нічога не ведаем, – мякка сказаў Холмс. – Мы яшчэ не пачулі вашай гісторыі і не ўяўляем, ці законныя вашыя прэтэнзіі на скарб.

– Што ж, сэр, вы абыходзіцеся са мной вельмі ветліва, хаця я цудоўна разумею, што гэтымі бранзалетамі я абавязаны менавіта вам. Але крыўды на вас не маю. Усё было па справядлівасці. Калі хочаце пачуць маю гісторыю, хаваць яе я не буду. Усё, што я вам паведамлю, будзе чыстай праўдай, да апошняга слова. Дзякуй, шклянку, калі ласка, пастаўце сюды, я ахвотна змачу вусны, калі яны перасохнуць.

Я нарадзіўся ў графстве Вустэр непадалёк ад Першара. Думаю, калі вы зазірняце ў тыя мясціны, то знойдзеце там нямала іншых Смолаў. Я часта падумваў, ці не з’ездзіць мне туды, але ў сям’і мной ніколі асабліва не ганарыліся, і я сумняваюся, што маё з’яўленне кагосьці парадавала б. Усе яны спрэс людзі прыстойныя, ходзяць у царкву, гэта ў асноўным фермеры, якіх добра ведаюць і паважаюць у ваколіцах, я ж усё жыццё быў для іх нібыта піратам. Зрэшты, пасля таго як мне стукнула васямнаццаць, іх праблемы са мною скончыліся, бо праз адну дзяўчыну я трапіў у пераплёт і ўратаваўся, толькі завербаваўшыся ў каралеўскае войска і пайшоўшы ў трэці пяхотны полк, які акурат выпраўляўся ў Індыю.

Але лёс не даў мне паваяваць. Толькі я навучыўся хадзіць «гусіным крокам» і ўпраўляцца са зброяй, як пацягнуў мяне аднойчы чорт купацца ў Гангу. Мне яшчэ пашчасціла, што ў гэты ж час сяржант Джон Холдэр быў непадалёк на вадзе, а ён адзін з найлепшых нашых плыўцоў. Толькі даплыў я да сярэдзіны ракі – як перада мной з’явіўся кракадзіл і адцяў мне правую нагу вышэй за калена, ды так акуратненька, проста як хірург. Ад шоку і кровацячэння я страціў прытомнасць і, відаць, патануў бы, калі б Холдэр мяне не падхапіў і не выцягнуў на бераг. Пяць месяцаў я праляжаў у шпіталі, і калі ўрэшце змог з яго выбрацца, кульгаючы на гэтай прышпіленай да куксы дзеравяшцы, то зразумеў, што да вайсковай, ды і любой іншай службы я цяпер не прыдатны.

Вы ўяўляеце, што мне тады давялося перажыць? Дваццаць гадоў – а ўжо бездапаможны калека. Аднак ліха без дабра не бывае. Чалавеку на імя Эйбел Ўайт, які меў там індыгавую плантацыю, спатрэбіўся наглядчык – сачыць за кулі*. Аказалася, ён сябруе з нашым палкоўнікам, які пасля таго няшчасця моцна мне спачуваў. Карацей кажучы, на гэтае месца ён настойліва парэкамендаваў мяне, бо для працы патрабавалася шмат ездзіць конна, і пратэз мне нямоцна перашкаджаў: маёй куксы цалкам хапала для таго, каб добра трымацца ў сядле. Ад мяне патрабавалася толькі аб’язджаць плантацыю, сачыць за тым, як ідзе праца, і паведамляць пра гультаёў. Плата была някепская, жыллё – утульнае, і я ўжо быў думаў, што правяду на індыгавай плантацыі рэшту жыцця. Містэр Эйбел Ўайт быў чалавекам добрым, часта зазіраў у маю хаціну, каб выкурыць са мной люльку, бо ў тых мясцінах белыя ставяцца адно да аднаго з такой цеплынёй, пра якую тут і не чулі.

Але шчасце ніколі доўга мне не спадарожнічала. Раптам у нас без нічога ніякага пачаўся вялікі бунт. Яшчэ ўчора Індыя дыхала цішынёй і спакоем, ну, напрыклад, як Кент ці Сурэй, а сёння бац – і вось ужо дзве сотні тысяч чорных д’яблаў вырваліся на волю і краіна ператварылася ў чыстае пекла. Вы, безумоўна, ведаеце гэтую гісторыю лепш за мяне, бо я не вялікі аматар чытання. Я ведаю толькі тое, што бачыў на ўласныя вочы. Нашая плантацыя ляжала ля Матхуры, што непадалёк ад мяжы з Паўночна-Заходняй правінцыяй. Ноч за ноччу неба палымнела, асветленае ахопленымі пажарам бунгала, і дзень за днём праз нашыя землі праходзілі невялічкія групкі еўрапейцаў з жонкамі і дзецьмі, што спяшаліся ў Агру, дзе месцілася войска. Містэр Эйбел Ўайт быў чалавекам упартым. Убіў сабе ў галаву, што небяспека не такая ўжо і вялікая і што бунт як пачаўся, так і скончыцца. Ён сядзеў сабе на верандзе, папіваючы віскі і пакурваючы чаруту*, а краіна навокал была ў агні. Мы, канечне, заставаліся пры ім, я і Доўсан, які разам з жонкай займаўся рахункамі і гаспадаркай. І ўсё ж бяда да нас дабралася. Я ў той дзень акурат быў на аддаленай плантацыі і ўвечары марудна вяртаўся дадому, калі раптам на дне перасохлага глыбокага канала заўважыў нешта незразумелае. Я пад’ехаў бліжэй, і сэрца маё пахаладзела. Я зразумеў, што гэта жонка Доўсана, парэзаная на кавалкі і напалову з’едзеная шакаламі і дзікімі сабакамі. Трохі далей на дарозе ляжаў на жываце і сам Доўсан, таксама мёртвы, з пустым рэвальверам у руцэ. Побач валяліся целы чатырох сіпаяў*. Я прыпыніў каня, раздумваючы, куды павярнуць, але тут убачыў, як над бунгала Эйбела Ўайта заклубіўся густы дым, а па страсе пачаў падымацца агонь. Я зразумеў, што нічым ужо гаспадару не дапамагу, а толькі загіну, калі кінуся яго ратаваць. З таго месца, дзе я стаяў, былі відаць сотні чорных паўстанцаў у чырвоных мундзірах – яны з завываннямі танчылі вакол дома ў агні. Некаторыя паказвалі на мяне, і над маёй галавой тут жа прасвістала некалькі куляў, а таму я кінуўся прэч і паскакаў праз рысавыя палі, пакуль позняй ноччу не апынуўся за бяспечнымі мурамі Агры.

Але выявілася, што і там не надта бяспечна. Краіна гудзела, як рой пчолаў. Ангельцы збіраліся ў невялікія атрады і камандавалі толькі там, дзе маглі дабіцца гэтага зброяй. На ўсіх астатніх тэрыторыях яны ператварыліся ў бездапаможных уцекачоў. Гэта была бітва мільёнаў супраць сотняў, і самым страшным было тое, што супраць нас змагалася нашае ж адборнае войска – пяхота, кавалерыя і артылерыя. Гэта мы іх вывучылі і вымуштравалі, даўшы ім у рукі сваю зброю і свае ж горны, каб пратрубіць збор*. У Агры стаяў Трэці бенгальскі стралковы полк, некаторая колькасць сікхаў*, два атрады кавалерыі і адна батарэя. Быў таксама сфармаваны атрад дабравольцаў, куды ўвайшлі клеркі і купцы. Далучыўся і я, нягледзячы на драўляную нагу. У пачатку ліпеня мы выйшлі з Агры, каб сысціся з паўстанцамі пад Шахганджам, і пэўны час паспяхова іх стрымлівалі, але потым у нас скончыўся порах, і мы вярнуліся ў горад.

Усе навіны, якія даходзілі да нас, былі адна горшая за адну. А чаго дзівіцца – зірніце на карту, і вы зразумееце, што мы былі ў самым сэрцы паўстання. Лакхнаў больш чым за сто міляў на ўсход, Канпур – прыкладна за столькі ж на поўдзень. У які бок ні пойдзеш – усюды катаванні, забойствы і гвалт.

Агра – гэта велічнае месца, у якім заўсёды тоўпяцца фанатыкі і лютыя язычнікі ўсіх магчымых культаў. Нашая жменька ангельцаў лёгка згубілася б сярод тых вузкіх звілістых вулак. Таму наш камандзір павёў нас праз раку, і мы ўмацаваліся ў старым Агрскім форце. Не ведаю, джэнтльмены, ці чуў хто з вас калі пра тую даўнюю крэпасць. Гэта вельмі дзіўнае ўмацаванне – самае дзіўнае з тых, што я бачыў, а пабачыць мне давялося нямала незвычайнага. Па-першае, гэты форт – неверагодных памераў. Падазраю, што абарончыя муры атачалі многія акры зямлі. Па-другое, ён складаецца з двух асобных крэпасцяў. У новай, немалой па памерах, размясціўся тады наш гарнізон, жанчыны, дзеці, запасы ежы і ўсё астатняе. Але ў параўнанні са старой часткай новая была зусім дробнай. У старой забудове не жыло нікога, апроч скарпіёнаў і сараканожак. Там было мноства вялізных закінутых памяшканняў, бясконцых заблытаных галерэяў – зойдзеш і тут жа згубішся. А таму рэдка хто наважваўся зазірнуць туды, хаця час ад часу знаходзіліся смельчакі, якія бралі паходні і выпраўляліся на разведку.

Пярэдні фасад старога форта абмываўся ракой, якая такім чынам нас абараняла, аднак з іншых бакоў было шмат выхадаў, якія нашаму гарнізону трэба было вартаваць. Людзей было мала – іх ледзь хапала на тое, каб закрыць асноўныя пазіцыі і паставіць пры гарматах. Мы не маглі забяспечыць моцнай вартай кожны ўваход у крэпасць і проста ўмацавалі цэнтральны будынак, а ля кожнае брамы паставілі аднаго ангельца і двух-трох сікхаў. Мне выпала вартаваць уначы дзверы, што выходзілі на паўднёвы захад, разам з двума падначаленымі мне сікхамі. Калі нешта пойдзе не так, я мусіў адкрыць агонь, каб выклікаць з цэнтральнай аховы падмацаванне. Аднак улічваючы, што да ўмацаванага цэнтра было каля двухсот крокаў, якія трэба было бегчы праз лабірынт калідораў і галерэяў, я вельмі моцна сумняваўся, што ў выпадку сапраўднай атакі дапамога прыйдзе своечасова.

І ўсё ж я ганарыўся тым, што ў мяне быў свой маленькі атрад, бо ў войску я праслужыў усяго нічога, а яшчэ і гэтая нага. Дзве ночы я спакойна ахоўваў дзверы разам са сваімі пенджабцамі. Гэта былі высокія, лютага выгляду хлопцы, якіх звалі Магамет Сінгх і Абдула Хан, і абодва ваявалі супраць нас у Чыліянвала*. Па-ангельску яны гаварылі добра, але я з імі амаль не размаўляў. Яны звычайна трымаліся ўбаку і ўсю ноч балбаталі на сваёй дзіўнай сікхскай. Я ж часцей за ўсё стаяў вонкі, пазіраючы на шырокую звілістую раку і на мігатлівыя агні прыўкраснага горада. Дробат барабанаў, грукат тамтамаў, віскат і рыканне паўстанцаў, ашалелых ад опіуму і гашышу, усю ноч нагадвалі нам пра небяспечных суседзяў. Кожныя дзве гадзіны начны дазор абыходзіў пасты, каб упэўніцца, што ўсё ў парадку.

Трэцяя ноч маёй вахты была цёмнай і непагоднай – увесь час імжыла. Непрыемная гэта справа – гадзіну за гадзінай стаяць у такое надвор’е ля брамы. Некалькі разоў я спрабаваў загаварыць са сваімі сікхамі, але без поспеху. А другой ночы прайшоў дазор, і на некаторы час мая нуда развеялася. Зразумеўшы, што таварышы да размоваў не схільныя, я выцягнуў люльку і адклаў стрэльбу, каб чыркануць запалкай. У тое ж імгненне абодва сікхі падскочылі да мяне. Адзін схапіў маю стрэльбу і занёс яе над маёй галавой, другі ж паднёс мне да горла нож і скрозь зубы пакляўся, што прырэжа, калі я хаця б варухнуся.

Спачатку я падумаў, што мае памочнікі змовіліся з паўстанцамі і што зараз пачнецца штурм. Калі сіпаі захопяць маю браму, форт падзе, і тады нашых жанчын і дзяцей чакае лёс тых, што засталіся ў Канпуры*. Вы, джэнтльмены, можаце падумаць, што зараз я паспрабую апраўдацца, але даю вам слова гонару, што як толькі я гэта скеміў, то ўжо адкрыў быў рот, каб паклікаць на дапамогу, нягледзячы на прыстаўлены да майго горла нож – хай мой апошні крык хаця б трывогу падыме. Сікх, які ўзяў мяне ў палон, зразумеў, відаць, мае намеры, бо як толькі я напружыўся, прашаптаў: «Не шуміце. Форт у бяспецы. Сабак-паўстанцаў на нашым беразе няма». Словы яго прагучалі шчыра, да таго ж я ведаў, што варта мне ўскрыкнуць – і я мярцвяк. Я прачытаў гэта ў цёмных вачах нападніка, таму маўкліва чакаў, калі яны скажуць, што ім трэба.

– Слухайце, сахіб, – сказаў той, што выглядаў вышэйшым і люцейшым (яго звалі Абдула Хан), – зараз вы можаце альбо далучыцца да нас, альбо замоўкнуць навекі. Справа занадта важная, каб чакаць. Альбо пакляніцеся на святым крыжы, што будзеце з намі ўсім сэрцам і душой, альбо мы выкінем ваш труп у канаву і пяройдзем на бок паўстанцаў. Іншага варыянту няма. Выбірайце самі – жыццё ці смерць. Мы даём вам на роздум тры хвіліны, бо час дарагі і справу трэба скончыць да наступнага дазору.

– Як магу я выбіраць? – прамовіў я. – Вы ж не сказалі, чаго ад мяне хочаце. Але ведайце: калі справа тычыцца бяспекі форта, я адразу ж выходжу з гульні – забівайце мяне не вагаючыся.

– Форт тут ні пры чым, – адказаў Абдула. – Мы хочам толькі, каб вы зрабілі тое, дзеля чаго ангельцы да нас і прыязджаюць. Мы хочам, каб вы разбагацелі. Калі зараз вы да нас далучыцеся, мы клянёмся на аголеным клінку патройнай клятвай сікхаў, якую яшчэ ніхто не парушаў, што вы атрымаеце сваю долю здабычы. Чвэрць скарбу будзе вашая. Справядлівей не бывае.

– Але што за скарб? – спытаў я. – Разбагацець я не супраць, але як гэта можна зрабіць?